Ю-12 ОНГОЦНЫ ОСЛООС АМЬД ҮЛДСЭН Д.НАВЧ: ХҮМҮҮСИЙН САНДРАЛДАН ОРИЛОЛДОЖ БАЙГАА ХАШИГЧААН ОДОО Ч СОНСОГДСООР БАЙНА

Онгоцны аймшигт осол үе үе гарч олныг цочроох нь цөөнгүй. Бид энэ ослын тухай хэсэг хугацаанд шуугиж байгаад мартдаг. 1997 оны 6 дугаар сарын 10-ны өдөр Дундговь аймгийн нисэх онгоцны буудлын ойролцоо МИАТ компаний Ю-12 онгоц сүйрч олон зорчигч амиа алдсаныг хүн болгон санаж байгаа байхаа. Энэ аймшигт ослоос амьд үлдсэн эмэгтэйн тухай сонсоод уулзахаар нэлээд явлаа. Д.Навч гэдэг энэ азтай эмэгтэй Дундговь аймгийн Дэлгэрхагай суманд аж төрж байгаа юм байна. Багагүй эрж хайж байж сургыг нь гаргаж авсан Д.Навчтай уулзахаар Дундговь аймгийн Дэлгэрхангай сумыг зорилоо. Дөнгөж 40 насандаа онгоцны осолд өртөн өөрөө эрэмдэг болж эр нөхрөө алдсан энэ эмэгтэйн сэтгэлийн шархыг сэдрээж тэр үеийн аймшигт явдлыг яриулах үнэхээр хэцүү байлаа. Түүний нүүр, хоёр гар нь түлэгдэлтийн гүнзгий сорвитой, баруун гарын зарим хуруунууд нь тэнийхгүй байгаа нь ажиглагдлаа. Д.Навч тухайн үед онгоц яаж осолдсон тухай ингэж ярилаа.
-Уучлаарай! Тэр аймшигт ослоос амьд үлдсэн 2 зорчигчийн нэг нь та. Түүнээс хойш олон жил өнгөрч байна. Одоо таны бие ямар байна вэ?
-Миний бие яахав ээ. Одоохондоо овоо л байна. Ойр зуур таяггүй явна. Баруун гар, баруун хөл хоёр л муухан даа.
-Хотод очиж биеэ үзүүлж чадаж байна уу?
-Хааяа орж үзүүлнээ. Үе үе хот орж хэвтдэг юм. Бие байнга өвдөөд байхгүй гайгүй л байх юм. Гэхдээ ясны хугархайнууд үе үе их өвдөх юм.
-Энэ ослын дараа МИАТ компани танд байр өгч байсан байхаа?
-Хоёр өрөө байр өгсөн ш дээ. Тэр үед намайг эмнэлэгт хэвтэж байхад харж байсан ах дүү нар тэр байранд эхлээд орсон. Би эмнэлгээс гараад тэр байрандаа байсан. Одоо хүүхдүүд тэр байранд байгаа. Ослын дараа МИАТ компани туслаж дэмжиж байсаан, хөөрхий. Олдохгүй эм тариа олж өгөөд л... Түүний хүчинд өдий зэрэгтэй байна гэж би боддог юм.
-Олон жил өнгөрсөн ч гэсэн та онгоц яг яаж осолдсоныг санаж байна уу?
-Сайн мэдэхгүй байнаа. Ямар ч байсан онгоцны буудал дээр ирээд газардсан. Буудлын хашаан дотор газардчихавуу даа гэж би бодсон. Тэгээд дахиад хөөрсөн. Энэ үед хоёр нисгэгч чанга чанга хашгиралдаад байсныг санадаг юм. Тэрнээс цааш юу болсныг мэдэхгүй. Харин биднийг тосч байсан хүмүүс “-Онгоцны буудлын хэдэн барилгын зүүхэнтээ газардангаа алдсанаа ахин хөөрөн хошуу нь тэнгэр хатган далбиганах онгоцыг харан биш боллоо гэж сандралдан орилолдсон” гэж сүүлд ярьж байсан. Тэнд байгаа хүмүүс яахаа ч мэдэхгүй сандралдаж байх зуур аймгийн нисэхийн машин хашааныхаа торыг сэт дайран унаж байгаа онгоц руу давхисан юм билээ. Үүнийг би сүүлд л мэдсэн.
-Зарим хүмүүс нисгэгчдийг согтуу явсан гэж ярьдаг юм билээ. Энэ үнэн болов уу?
-Ёстой мэдэхгүй. Юм л ажиглагдаагүй. Ямар ойртож үнэрлэж үзсэн биш дээ.
-Энэ үед онгоцонд явсан зорчигчид ямархуу байдалтай байсныг та одоо хүртэл санадаг биз?
-Талийгаач бид хоёр хамгийн урд талын суудал дээр сууж явсан учраас эргэж хараагүй юм. Тиймээс арын хүмүүс ямархуу басныг мэдэхгүй л дээ. Би их азгүй хүн. Нөхөр минь хичнээн сайхан хүн байсан гэж сананаа. Тэр аймшигт явдал одоо хүртэл нүдэнд минь харагддаг юм. Нөхөр маань намайг тэврээд л... Их хэцүү байна. Эгч олон зүйл ярьж чадахгүй нээ.
-Уучлаарай! Ингээд онгоц осолдох нь байна гэдгийг таамаглаж байсан уу?
-Газардаад хөөрөх үед болохоо байлаа гэдгийг мэдсэн. Манай нөхөр миний суудлын даруулгыг бас өөрийнхөө ч даруулгыг чангалаад байсанг санаж байна. Тэгээд л хөөрхий минь намайг тас тэврээд байсан. Арга ч үгүй биз дээ. Би тэр үед цөсний хагалгаанд ороод буцаж явсан юм. Уг нь бид хоёр машинаар буцах гэтэл намайг хүн болгон ядрана гээд онгоцоор хурдан гэж явж байгаа нь тэр л дээ. Даанч харамсмаар юм болсон. Хөөрхий талийгаач минь. Тэр аймшигт дуу чимээ хүмүүсийн сандаралдаж байгаа орилолдоон одоо ч нүдэнд сонсогдоод байх юм.
-Та бас их азтай хүн. Тэр аймшигт ослоос амьд гарч чадсан. Ер нь яаж тэр шатаж байгаа онгоцноос гарч ирсэн бэ?
-Мэдэхгүй. Тэгээд л би ухаан алдсан байна лээ. Одоо бодохнээ тэр өдрөө юм боловуу аймгийн эмнэлэгт ухаан орсон. Эмч “-Навчаа, дүүгээ таньж байна уу?” гээд асуугаад байсан. Нэг нүд харж болдоггүй. Нөгөө нүдээрээ дүүгээ хараад таньсан. Цаана нь манай бэр миний охин хоёр зогсож байгааг таньсан. Уучлаарай, дүү минь энэ аймшигт осол өнгөрөөд олон жил болж байгаа ч эгчийнх нь сэтгэл маш хэцүү байдаг юм. Болж л өгвөл энэ явдлыг бдохгүй юмсан гэж өөрийгөө сатааруулж суудаг юм. Эгчид нь маш хэцүү байгаа учраас үүнээс цааш юм ярьж чадахгүй нь.
-Одоо та гадуур ганцаараа явж чаддаг уу?
-Тэнгэр тогтуун дулаан өдөр таяг тулаад заримдаа таяггүй овоон дээр гарчихдаг юм. Салхитай өдөр бол гадаа гарч чадахгүй ээ. Хийсчих гээд байдаг юм. Ер нь голдуу гэрт хэвтэрт байдаг даа.
Д.Навчаас асуух зүйл их байсан ч түүний хүсэлтээр бид хоёрын яриа өндөрлөсөн юм. Ойр ойрхон шил шилээ дарсан онгоцны осолоос тун цөөхөн хүн амьд гарсан. Тэдний нэг болох Д.Навчийг хараад үнэхээр өрөвдөж сууснаа нуух юун.

МИНИЙ ЭЭЖ

Хорвоо дэлхийн ээжүүд олон ч
Хонгор ээждээ би хайртай
Дөлгөөн сайхан харцтай
Дулаан сайхан сэтгэлтэй
Энэ дэлхийд намайг төрүүлсэн
Элбэрэл буянтай ээж минь
Ааш зан сайтай
Алиа хөөрхөн ээжийгээн би
Долоон бурхан од шигээ
Дандаа шүтнэ би

ОЮУ ТОЛГОЙД САНААРХСАН “АХ” НАР ГОМДОЛЛОЖ ЭХЭЛЛЭЭ

“-Нэгэнт цагт дэлхийн талыг эзэлж байсан Монголын харьяанд Орос улс орж Их гүрний нэгэээхэн хэсэг Алтан Ордны Улсад Оросууд татвар төлсөөр ирсэн. Харин 20 дугаар зууны эхэн үеэс цаг үе өөрчлөгдөж Монгол улс Оросын ивээлд орж Оросуудад татвар төлж ирсэн нь нууц биш юм" гэсэн нийтлэлийг Оросын нэр хүнд бүхий "Утро" сонинд тавьжээ. Монгол улс Оросын нөлөөний улс байсаар байгаа атлаа Оросуудад өгөх ёстой зүйлээ өгөхгүй бултаад, Канад, Хятадуудтай илүүтэй харьцаад байгаа нь шударга бус бөгөөд Оросуудад одоо ч Монголыг барьцаалаад, авах ёстой юмаа авах боломж бий хэмээн Орос нийтлэгч үзэж буй аж. Газрын баялаг арвинтай Монголын баялгийг ашиглахад Орос улсад дэмжлэгтэй хандана хэмээсэн амлалтын улмаас Монголоос хуучин ЗХУ-д төлөх ёстой 10 тэрбум долларын өрийг хүчингүй болгож өгсөн атал Оросуудын гол сонирхож байсан Оюу толгой, Таван толгойн ордуудад өөр улс хөрөнгө оруулалт хийж бусдын гарт очих болоод байна. Оюу толгойг авч буй Айванхоу Майнз хэмээх Канадын компанийн ард Хятадууд байгаа ба үүгээрээ Ар Монголыг Өвөр Монголын нэгээхэн хэсэг гэж үздэг үзлээ илэрхийлж байна гэсэн утга авцалдаа муутай санааг уг нийтлэлд оруулжээ. Сүүлийн үед бараа нь байтугай сураг нь бага сонсогдоод байх болсон Оросын төрийн тэргүүнүүд Путин, Медведев нар дараалан Монголд айлчилсан нь үнэн. Гэхдээ албан ёсны мэдээгээр Орос Монголын харилцааг сайжруулах, Оросын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүүлэх асуудлыг ярилцсанаас бус яг Оюу толгой, Таван толгой гэсэн тодорхой асуудлыг ярилцаагүй юм. Энэ Орос нийтлэгч чухам ямар эх сурвалжаас мэдээ авч ийм барин тавин ярьж байдаг юм болоо? Нийтлэлд цааш нь өгүүлэхдээ ямартай ч гэсэн Монголчууд баялгийг нь сонирхсон улсуудын өрсөлдөөн дээр сайн тоглож байна. Яахав юм нэгээрээ дуусахгүй Монголд газрын баялгаа ашиглах бизнес дөнгөж эхэлж байна. Одоо Оросуудад Монголчуудтай тоглоод байх хөзөр бага байна. Өрийг нь цайруулчихсан. Харин ЗХУ задарсанаас хойш бий болсон 180 сая долларын өр бас байна. Саяхан Орос Монголын хамтарсан Төмөр замын газраас Оросын Засгийн Газраас 1.5 тэрбум доллар хүссэн ба энэ нь Таван толгой руу төмөр зам татахад зориулагдах аж. Үүнээс гадна Монголын Засгийн Газар Оюу толгойн 34 хувийг эзэмшиж буй ба үүнийгээ санхүүжүүлэхэд 800 сая доллар хэрэгтэй. Харин энэ хөрөнгийг хаанаас яаж гаргах нь тэдний хувьд их л хүнд байх учир Оросууд үүнд нь оролцож болох юм. За ямар ч байсан Монголчууд Оросын бизнесийн сонирхолыг цаашид хаагаад байх юм бол бид өр цайруулах асуудлыг шийддэг Парижийн клубт хандан 180 сая долларын өрөө нэхэн авах шаардлага гарна. Энэ нь нэг их мөнгө биш боловч Монголын хувьд ч бас томоохон асуудал болно доо гэжээ. Нийтлэлийн гарчигнаасаа авахуулаад зохиогч бичиж эхлэхдээ үнэхээр л дээрээс харсан, татвар хураагчийн байр суурьнаас асуудлыг хөндөх мэтээр оролдсон боловч төгсгөлрүүгээ тэрвээр үнэндээ бодит байдалтай эвлэрсэн хоёр улсын хооронд эрх тэгш харилцаа бий болж байгааг хүлээн зөвшөөрсөн нь илт харагдаж байна. Түүхийн уртад бид хэн хэнээсээ ил далд байдлаар татвар авсаар иржээ. Одоо харин цаг үе өөр болж чухам хэн нь хэндээ татвар төлөх ёстой, хэн нь хэндээ өртэйг тодорхойлоход тун төвөгтэй. Тэгэж ярих юм бол Монголчууд байгаагүй бол Русь хэмээх өчүүхэн бүдүүлэг славян омог хэзээ ч улс байтугай их гүрэн болж чадахгүй байсан гээд л... маргаж гарна биз дээ. Тиймээ одоо маргаад яахав. Цаг үе өөр болж, асуудал байвал шинэлэг сэтгэхүйгээр хандацгаая. "Их өр" гээчийг тэглэснээс хойш хоёр улсын хоорондын харилцаанд шинэ дэвшилтэт үе эхэлсэн гэж үзэж болох ч Орос нийтлэлчийн өөрийнх нь хэлсэнээр Оросуудаас биднийг "барьцаалаад " байх зүйл үнэндээ үгүй шахам болж ямар нэгэн асуудлыг бараа сүр барьцаа шахалтаар бус харин олон улсын хууль журмын дагуу шийддэг болж байгаа нь хоёр улсын хоорондын харилцаанд гарч буй хөгжлийн тодорхой ахиц юм.

ДОНОР БҮСГҮЙ

Хорих ял эдэлж байгаа хүмүүсийг нийгэмшүүлэх зорилгоор “НЭР ТӨР ЭРХЭМСЭГ АМЬДРАЛ” ТББ-ыг байгуулаад жил орчим болж байна. Би төрийн бус байгууллагынхаа ажлаар монголын хорих ангиудаар үе үе “айлчилдаг” юм. Монголдоо цорын ганц байдаг бидний ярьж сурсанаар “Луусан” гэж нэрлэгддэг эмэгтэйчүүдийн хорих ангиар хэд хэдэн удаа очлоо. Очих болгондоо нэг эмэгтэй хоригдолтой тааралддаг юм. Түүнийг Р.Чулуунцэцэг гэдэг. Давхраатай алаг нүдтэй энэ бүсгүй хүн амины хэрэг үйлдсэн аж. Тэр ихэд гэмшин хийсэн хэргийнхээ тухай нулимс дуслуулан надад ярьсан. Түүний амьдралын гунигт түүхийг сонсоод би энэ бүсгүйд зориулж нийтлэл бичихээр шийдлээ. Ингээд бодож бодож байгаад саяхан Р.Чулуунцэцэгт зориулж “ДОНОР БҮСГҮЙ” нэртэй зохиомж бичиж явуулсан юм. Тэр миний зохиомжийг уншаад маш их баярласан аж. Р.Чулуунцэцэг надад бичсэн зурвастаа “-Эгч нь маш их баярлалаа. Сэтгэл хөдлөөд зөндөөн их уйллаа. Энд хоригдож байгаа бүх эмэгтэйчүүд энэ гоё өгүүллэгийг уншсан. Тэд ч бас баярлаад бүгд уйлсан шүү” гэж бичжээ.

Бусдын дормжлон байгааг мэдсэн хэрнээ
Буруу ойлгосон дүр эсгэж худал инээдэггүй
Бурханлиг эгч Р.Чулуунцэцэгт зориулав.
“-Эмчээ! амьдрал хичнээн сайхан гээч. Амьд явах бүр гоё, тиймээ” гэж Байдраг алаг нүднээсээ нулимс дуслуулан тамирдсан дуугаар арайхийн хэллээ.
Чулуунцэцэг эмч өвчтнөө яаж тайвшруулахаа мэдэхгүй хэсэг харж зогссоноо “-Зүгээрээ, чи удахгүй эрүүл болно. Тэгээд яриад байгаа амьдралынхаа сайхныг мэдэрнээ. Эр хүн байж уйлаад байгаа юмуу? Өөдрөг бай” гэж ширүүхэн хэлээд эргэтэл Байдраг “-Эмчээ, та намайг уучлаарай! Үүнийг идээрэй. Би таньд өгөх гээд хадгалаад байсан юм” гэж нулимсаа арчингаа дэрэн дороосоо нэг ширхэг мандарин гаргаж сарвайлаа. Чулуунцэцэг эмч мандаринийг хальсалж талыг нь Байдрагт өгөөд хажууд нь суулаа. Тэр хоёр мандариний шүүсийг сорон хэсэг чимээгүй сууцгаав. Байдраг мандариний шүүсийг “ллллллл” гэж сорон тамшаалсанаа “Эмчээ, амьдрал энэ мандарин шиг гоё амттай байхаа. Гашуун ч юм шиг хэрнээ чихэрлэг. Идээд л баймаар. Би амьдралын мандарин шиг амтыг мэдэрмээр л байна. Ингэхэд миний хагалгаа амжилттай болох болов уу?” гэж асуун Чулуунцэцэг эмчийн нүдийг цоо ширтлээ. “-Амжилттай бололгүй яахав. Зүрх шилжүүлэн суулгах хагалгааг монголд анх удаа хийх гэж байна. Хэдхэн сарын дараа чи хөл дээрээ босно. Тэгээд чи мандарин шиг амттай амьдралаа мэдэрнээ. Одоо тайван амар. Элдвийг битгий бод. Эмч нь чиний хагалгаанд шаардлагатай зүйлсийг өнөөдрөөс бэлтгэх ёстой. 3 хоногийн дараа уулзалдая. Түр баяртай” гэж Чулуунцэцэг эмч хэлээд өрөөнөөс нь гарлаа. Тэрээр эмнэлгийн урт хонгилоор гүйх шахам алхалсаар өрөөндөө орж ирэв. Тэр өрөөндөө бодлогширон хэсэг суув. Тэгсэнээ “-Энэ залууг би аврах ёстой. Дөнгөж 20 нас хүрэх гэж байгаа энэ залууд асуугаад байгаа амьдралынх нь сайхныг мэдрүүлэх хэрэгтэй” хэмээн амандаа бувтнаж байснаа хоёр алгаа хавсран “Бурхан минь, 3 хоногийн дотор энэ залууд зүрхээ өгөх донорыг илгээгээч” гэж залбиран гуйж байтал утас нь дуугарлаа.
“-Байна уу? Чука эмч үү? Хамгийн сүүлд шинжилгээнд орсон Жамъянмядаг гэдэг эмэгтэйн зүрх Байдрагт тохирч байна. Бүх шинжилгээ нь ок. Бид яллаа. Эмчээ, одоо хоёул Жамъянмядагтай уулзаж гэрээгээ байгуулая. Тэгэхүү?” гэж туслах эмч баяртайгаар урсгаж өглөө. Чулуунцэцэг эмч “Жамъянмядаг, Жамъянмядаг...” гэж үглэн өрөөндөө нааш цааш хэсэг холхив. Эмч болсоны хэрэг бүтлээ. 20 гаран жилийн хөдөлмөр талаар болсонгүй. Хагалгааны багийг яаралтай хуралдуулая. Хагалгааны дараа Байдраг хурдан илааршаасай гэж Чулуунцэцэг элдвийг бодон сууснаа уртаар санаа алдлаа.
***** *****
Зүрх шилжүүлэн суулгах хагалгааны багийн хурал ид дундаа. Хагалгааг гардаж хийх Ангараг эмч “-Донор болох Жамъянмядаг гэдэг эмэгтэйг энд авчирахгүй яасан юм. Бид энэ эмэгтэйг зоригжуулмаар байна” гэж хурлын даргаас хүслээ. Хуралдааныг даргалж байгаа доктор Шагай Чулуунцэцэг эмч рүү зоримог гэгч нь харсанаа харц тулгарангуут доош харж юм тэмдэглэж байгаа мэт хэсэг суув. Тэгсэнээ “-Донор эмэгтэй ирнээ, ирнэ. Бүгдийг мэдэж байгаа. Юу яасан л даа...” гэж эв хавгүйхэн хэдэн үг хэлсэнээ ахиад л Чулуунцэцэг эмч рүү харлаа. Чулуунцэцэг эмч Шагай доктор луу болохгүй гэсэн дохиогоор нүд ирмэн толгой сэгсрэв. Ангараг эмч “-Нөгөөдөр донор эмэгтэйг хагалгаанд оруулж зүрхийг нь шилжүүлэе! Нэг баг болж байгаа та нарт итгэж байна. Бид эвтэй байхдаа хүчтэй. Тиймээс урагшаа!” гэж чанга дуугаар хэллээ.
Хурлын дараа Чулуунцэцэг эмч хагалгаанд шаардагдах бүх зүйлээ бэлдчихээд Байдрагтай уулзахаар өрөөнийх нь хаалгыг чимээгүйхэн татлаа. Байдраг Чулуунцэцэг эмчийг харангуутаа “-Өө эмч, Би таныг хүлээгээд л байж байлаа. Миний донорыг олчихсон гэж сонссон. Үнэн үү? Эмэгтэй хүн гэлүү? Би уулзах юмсан. Уулзаж болдог юм болов уу? Та завтай байгаа бол жаахан юм ярь л даа. Сая найз охин минь ирээд явлаа. Бид 2 зөндөөн зүйл ярилцсан. Найз охиндоо зориулж
... Хойд насандаа хоёулаа
Хонгорзул цэцэг болж ургая даа
Хосын жаргалыг сэм сэмхэн эдлээд л... гэж шүлэг бичсэн чинь уншаад шөнжингөө уйлсан гэнэ. Сая ирэхээр нь уучлалт гуйгаад ахиж ийм зүйл бичихгүй гээд амалчихлаа. Бас донор олдсон тухайгаа хэлсэн чинь хичнээн их баярласан гээч. Би их аз жаргалтай байна. Баярласандаа болоод дөнгөж сая 4 мөрт бичсэнээ таньд уншиж өгөе, тэгэхүү? эмчээ!” гэж давхраатай алаг нүдээ эргэлдүүлэн хүүхэд шиг шулганаж гарлаа. Тэгсэнээ дэрэн дороосоо нимгэн дэвтэр гаргаж ирэн
...Эрвээхэй цэцгэн дээр суугаад согтдог шиг
Эр хүн цэнгэн дурласан хайрандаа шартдаг юм... гэж уянгалуулан уншсанаа санаа алдан адар ширтэн хэвлээ. Чулуунцэцэг эмч Байдрагыг харан хэсэг сууснаа “-Эмч нь явья даа, ажил ихтэй байгаа. Баяртай” гэж хэлэн гарыг нь атгаж духан дээр нь үнсэв. Эмчийн нүднээс унасан дусал нулимс Байдрагын хацар дээр дуслаа. Байдраг “-Эмчээ, битгий уйл. Хагалгааны дараа би найз охинтойгоо гэрлэнэ. Бид 2 охинтой болно. Охиндоо Чулуунцэцэг гэдэг нэрийг заавал өгнөө. Миний эмч тайван бай. Баяртай” гэж хоолойгоо зангируулан өгүүллээ.
***** *****
“ЭНД МЭС ЗАСАЛ ЯВАГДАЖ БАЙНА” гэж гэрлэн хоргоор хүрээлж бичсэн хаалганы гадаа хөл тавих зайгүй болтол хүмүүс цугларчээ. Зүрх шилжүүлэн суулгах хагалгаа 10 гаран цаг үргэлжилж байгаа ч дуусаагүй л байна. Айж түгшсэн, догдолсон хүмүүс хагалгаа явагдаж байгаа өрөөний хаалга руу амьсгалаа даран нүд цавчихгүй шахам харцгаана. Цаг орчмын дараа “хагалгаа амжилттай болсон гэсээр” шавилхан биетэй сувилагч бүсгүй инээсээр гарч ирлээ. Айж түгшиж байсан хүмүүсийн нүүрэнд инээвхийлэл тодорцгоож ам амандаа “ашгүй дээ” гэцгээж зарим нь уртаар санаа алдав. Хагалгааны багийнхан уван цуван гарч ирсээр... “-Хагалгаа 12 цаг явагдаж амжилттай дууслаа. Өвчтөний биеийн байдлыг сайн гэж хэлэх арай эрт байна. Гэхдээ санаа зовох хэрэггүй” гэж Ангараг эмч баяртайгаар цугларсан хүмүүст хандаж хэллээ. Харин Шагай доктор нэг л уруу царайтай харагдав. Тэр цугларсан хүмүүст нэг зүйл хэлэх гэснээ нүдэнд нь нулимс цийлэгнээд уруул нь өмөлзсөнөө бушуухан эргээд явчихав. Байдрагын ар гэрийнхэн Чулуунцэцэг эмчийг гарч ирэхийг тэсэн ядан хүлээв. Тэд “-Чука эмч яагаад гарч ирэхгүй удаад байнаа. Арай Байдраг минь... Үгүй байлгүй. Ингэхэд ер нь Чука эмч өглөө харагдсан билүү?” гэж өөр хоорондоо ярилцацгаав.
“-Шагай доктор яагаад юм хэлэх гэснээ болиод уруу царайлаад явчихав. Нэг л юм болоод байна даа, цаана чинь. Ядаж байхад Чука эмч ч харагддаггүй” гэж дунд эргэм насны бүдүүн эр цухалдангуй өгүүллээ.
***** *****
Зүрх шилжүүлэн суулгах хагалгаа амжилттай болсоноос хойш 6 сар өнгөрлөө. Байдрагын бие ч илааршиж эрүүл шахам болов. Хагалгааны дараа ухаан орсон цагаасаа хойш өнөөдрийг хүртэл Байдраг Чулуунцэцэг эмчийг хайсаар байлаа. Шагай доктор уулзах болгондоо л “-Чука эмч нь Америкт сурахаар явсан. 6 сарын дараа ирнэ” гэж хэлдэг байв. Миний хайртай эмч Америк яваад 6 сар өнгөрчихлөө. Яагаад ирэхгүй байнав. Ер нь Шагай доктортой уулзаж Чука эмчийнхээ э-майл хаягыг нь олж холбогдоё гэж Байдраг бодон гэрээсээ гарлаа.
***** *****
Шагай доктор Байдрагыг харангуутаа “-Өө, залуу юу байна даа? Ороод ир. Чи ч олимпод оролцож 100 метрт гүйхээр эрүүл болчихсон байх шив дээ” гэж хүд хүд хийн хоолойгоо шахан инээлээ. Тэр хоёр цаг үе, улс төр, хувийн амьдралынхаа тухай хэсэг ярилцацгаав.
Гэнэт Шагай доктор “-Байдрагаа, чи өнөөдөр эрүүл болчихжээ. Цоо эрүүл гэж хэлэхэд болно. Чиний зүрх одоо ямар ч ачааллыг дааж гарна. Тиймээс эмч нь чамд зүрхээ бэлэглэсэн Жамъянмядаг гэдэг буянтай эмэгтэйн гэрээслэлийг сонсгоё. Тэр эмэгтэй зүрхээ өгөхөөсөө өмнө энэ захиас гэрээслэлээ өөрийн дуу хоолойгоороо уншиж хальсанд буулгасан юм. Миний Жамъянмядаг ч бурхан байсан юм шүү” гэж хэлээд мэгшин уйллаа. Шагай докторыг гэнэт уйлсанд гайхсан Байдраг учраа олохгүй сандран “-Эмчээ, тайвшир даа. Би тэр эмэгтэйн ачийг хэзээ ч мартахгүй. Намайг үхлээс аварсан Жамъянмядаг эгчийн төлөө би заавал буян хийнэ. Шагай эмчээ, би Жамъянмядаг нэртэй сан байгуулж байгаа. Энэ сан надтай адилхан зүрхний өвчтэй хүмүүст туслах зорилготой. Ингэхэд Чука эмч хэзээ ирэх юм. Эмчийгээ Америкаас ирэнгүүт нь би сангийнхаа нээлтийг хийнэ” гэж аргадангуй аясаар намуухнаар шивнэх шахам хэллээ. “-Сан байгуулна гэдэг чинь маш сайн байна. Эмч нь ч бас чамд тусланаа. Чука эмч нь үү?...” гэж Шагай доктор түгдэрсэнээ нүдэнд нь ахиад л нулимс дүүрээд ирлээ. Тэр нулимсаа гарынхаа араар шударч арчсанаа “-За за, эмчийнх нь сэтгэл нэг л тавгүй байна. Хоёул гэрээслэлээ сонсоё доо” гээд гоёмсог хавтастай CD гарган хөгжмөө асаалаа.
“-Сайн байна уу? Байдрагаа! Би чамд зүрхээ өгч байгаа Жамъянмядаг байна. Чи миний дууг сонсоод шууд таниж байгаа биз дээ...”
Байдраг намуухан ярих эмэгтэйн дууг сонсонгуутаа л “-Миний, миний... хайртай эмч Чулуунцэцэгийн дуу байна ш дээ. Жамъянмядаг гэдэг чинь тэгээд Чука эмч байсан хэрэгүү?” гэж чанга асуун Шагай докторыг заамдан авлаа. Шагай доктор улайж бөлзийсөн нулимстай нүдээр Байдрагыг муухай харсанаа хөгжим рүүгээ заан “Чишш!” хэмээн дохилоо. Байдраг юу болж байгааг ч анзаарах тэнхэлгүй Шагай докторын цээжинд нүүрээ наан эхэр татан уйллаа. Тэр хэсэг уйлж байснаа жаал тайвшран гэрээслэлийг үргэлжлүүлэн сонслоо. “-...Байдрагаа, саяханы нэг өдөр чи надтай мандарин хувааж идэж байхдаа амьдрал энэ жимс шиг гоё байхдаа. Би амьд явж амьдралын исгэлэн хэрнээ чихэрлэг гоё амтыг мэдэрмээр байна гэж ярьж байснаа одоо санаж байгаа биз дээ. Эмч нь чамд зүрхээ өгөх донор маш их хайсан. Эцэст нь өөрийнхөө зүрхийг чамд бэлэглэе гэж шийдлээ. Харин аз болоход миний зүрх чамд донор болж таарлаа. Эмч нь чиний идэх дуртай мандариний амт шиг гоё амьдралыг чамд амсуулах гэж зүрхээ өгч байгаа юм шүү. Дөнгөж 20 насыг хүрч байгаа чи амьдралын сайхныг заавал мэдрэх ёстой. Амьдрал хичнээн гоё байдаг гээч. Амьд явах бүр гоё. Энэ бүх гоёуудыг чамд би зүрхээрээ дамжуулж бэлэглэлээ. Миний зүрхийг чи хэзээ ч авахгүй гэж цаараглах учраас би нэрээ Жамъянмядаг гэж нууцалсаныг минь уучлаарай! Намайг зүрхээ чамд өгч байгааг Шагай доктороос өөр хүн мэдээгүй. Хамаг л нууцаа ярьж зовлон жаргалаа хуваалцдаг Ангараг эмчээсээ ч үүнийг тас нуучихсан.
Ямар ч өвчнийг анагаах шидтэй Жамъянмядаг гэж ховор цэцэг байдаг юм. Энэ цэцэг маш ховор хэрнээ их гоё үзэсгэлэнтэй. Байдрагаа, чи эрүүл болсоныхоо дараа заавал Жамъянмядаг цэцгийг олж хараарай. Үүнийг л эмч нь чамд захья. Эмчид нь ярих захих зүйл их байгаа ч ингээд зогсооё доо” хэмээн намуухан ярих Чука эмчийн дуу Байдрагт нэг холдож нэг ойртож сонсогдсоор байв. Байдраг Шагай докторыг тэвэрсэн чигээрээ уйлсаар байлаа. Шагай доктор Байдрагын үсийг нь илбэж үнэрлэсэнээ “-Миний хүү битгий уйл. Манай Чука ч бурхан байсан юм шүү. Амьд бурхан гэж түүнийг минь л хэлнэ дээ. Хамтарч ажилахад хичнээн урамтай байдаг байсан юм бэ?” гэж шивнэн хэллээ. Байдраг Шагай эмчийн яриаг зөвшөөрөн толгой дохиж нусаан шоржигнотол татан нулимсаа арчлаа. Өөртөө зохицсон бие, царай зүстэй, давхраатай алаг нүдээ эргэлдүүлэн байнга инээж явдаг Чулуунцэцэг эмчийн дүр төрхийг Байдраг эргэн саналаа.
Өөрт нь нас нэмж амьдрал хайрласан Чука эмчийнхээ тухай шөнөжингөө бодож нойргүй хоносон Байдраг “Жамъянмядаг” сангаа байгуулахаар өглөө эрт гэрээсээ гарлаа.

ӨВӨӨДӨӨ

Үүрд мөнхийн насаа
Үр хүүхэддээ үлдээгээд
Өөрөө болохоор
Өнө мөнхийн диваажин руу зорьсон ч
Миний зүрхэнд бол
Монгол бичгээр маш сайн уншиж бичдэг
Мундаг сайхан өвөө минь хэвээр
Үргэлж инээмсэглэж явдаг
Үнэхээрийн сайхан та минь
Өрөвч халуун сэтгэлтэй
Өвөөгөө би чинь
Үргэлж хамт байх мэт
Эндүүрч андуурч явжээ
Буурал хорвоогийн жамыг
Буцааж охин нь чадахгүй ч
Буянтай буурал таниараа
Бахархан хүндлэх болно
Эрдэм оюунт өвөө минь
Энхрий үрс бидэндээ
Эргэж дахин төрөөрэй.

МАЛЧИН

Миний дүү Д.Эрдэнэсангийн бага охинг М.Должинсүрэн гэдэг. Дундговь аймгийн Өндөршил сумын дунд сургуулийн 5 дугаар ангид сурдаг юм. Багын их сэргэлэн адтай Должин минь шүлэг хөөрхөн бичдэг болжээ. Сая цагаан сараар очихдоо Должинсүрэнгийнхээ бичсэн шүлгүүдийг уншлаа. Ингээд авьяаслаг дүү Должин миний блогт нээсэн булангаа шүлэг болон зохиомж сэтгэгдлээрээ хөтлөн эрхэм таньтай учирж байх болноо.
Монголын ард түмэн
Малчиддаа туслах аяныг
Маш их өрнүүлж байна
Мянга мянган малаа өсгөх гэж
Малчин ард түмэн минь
Мундаг их зүтгэж байна
Өвс тэжээлээ эртхэн бэлдвэл
Өнөөдрийнх шиг ингэж зовохгүй
Өвлийн цагт жаргалтай байна
Өвөг дээдсийн минь үлдээж өгсөн эрдэнэ
Өвлийн минь идэш
Монголын ард түмэн минь
Мал сүргээ хайрлаж хамгаалцгаая
Арьс ширээ борлуулах гэж
Аргаа ядаж байгаа малчидаа
Аргадаж хайрла
Ах дүү нар минь
Баян ядуу хамаагүй
Байдаг чадлаараа туслагтун!
Элгэвч нэмнээ ялгаагүй
Энэрэнгүй сайхан сэтгэл байхад болно.

Монголын хамгийн өндөр хүн Д.Рагчаа: “БИ АМЕРИКТ ОЧИЖ NBA-ИЙН ТОГЛОГЧ БОЛОХЫГ МӨРӨӨДӨЖ БАЙНА”

Д.Рагчаа гэж 22 настай залуу монголын хамгийн өндөр хүнээр тодороод байна. Түүний өндөр 225 см. Биеийн жин нь 120 кг гэнэ. Түүнтэй уулзахаар очиход Д.Рагчаа „Би улам өндөр болмоор байна“ гэсээр яриагаа эхэллээ.
-Чи өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
-Би Сэлэнгэ аймгийнх. Эх эцэгээс наймуулаа. Багадаа дундаж сурлагатай, нэлээд сахилгагүй, атаман талдаа хүүхэд байсан. Би ээжээсээ 5100 грамм жинтэй гарсан гэсэн.
-Танайхан бүгд чам шиг өндөр хүмүүс үү?
-Манай аав ээж хоёр дундаж өндөртэй хүмүүс байдаг. Харин манай өвөө 2 метр 28 см өндөртэй хүн байсан гэсэн. Би гурав дахь үе нь юм билээ. Манай ах эгч нар ч өндөр хүмүүс байдаг. Миний нас залуу болохоор удахгүй өндөр маань өвөөгийн хэмжээнд хүрэх байхаа. Цаашид өссөн шиг өсөөд улам өндөр болох юмсан гэж боддог. NBA-ийн хамгийн өндөр тоглогч Яао Миний рекордыг эвдэх юмсан.
-Одоогийн өндөр чинь хангалттай юм бишүү?
-Монголдоо хангалттай л даа. Гэхдээ үүнээс илүү өсвөл гоё ш дээ.
-Өндөр хүмүүст таарах хувцас олдохгүй зовлонтой байдаг байх. Ингэхэд өмсөх хувцасаа хаанаас авч байна вэ?

-Бусад шиг дэлгүүрээр тэнэж цагаа үрэх шаардлага байдаггүй. Гадаадаас л өмсөх хувцасаа авчируулдаг. Ихэнхдээ захиалгаар хийлгэдэг дээ. Зөвхөн куртик, өмд оёулахад л 100 000 төгрөгний материал ордог. Гутал 53 размерийг өмсдөг.

-Чиний дээлэнд хэдэн метр даавуу ордог бол?

-Багадаа дээл өмсдөг байсан. Одоо таарах дээл олдохгүй юм. Надад дээл оёбол 10 гаран метр даавуу элбэг орно.

-Өндөр хүнийг биеийнхээ хэмжээгээр их иддэг гэдэг. Чи нэг дор хэдэн бууз идэж чадах вэ?
-Би цуйванд дуртай. Бусад хүмүүс шиг л иддэг. Буузыг 15-аас илүү идэж чадахгүй.

-Монголын өндөр хүмүүс болох Шаравжамц, Оргилболд нартай хэр дотно байдаг вэ?

-Оргилболд гуайг би хараагүй. Гэхдээ уулзах юмсан гэж боддог. Шараваа ах бид хоёр сагсан бөмбөгийн „Лидер“ багт хамт тоглодог болохоороо их найзууд. Шараваа ах надад байнга хэлж зааж зөвлөж байдаг болохоор би түүнийг их хүндэлдэг юм. Шараваа ахыг Америк явахад нь би түүнээс намхан байсан. Харин Америкаас буцаж ирэхэд нь түүнээс өндөр болчихсон байсан чинь Шараваа ах их гайхаж бас баярлаж байсан.

-Хэдэн жилийн өмнө чамтай уулзахад чи „-Польшийн сагсан бөмбөгийн лигээс урилга ирсэн. Удахгүй явна“ гэж байсан. Энэ чинь юу болсон бэ?
-Бэртэл авчихаад явж чадаагүй. Одоо ч гэсэн бэртэл сайн эдгэрээгүй байна. Түнхний бэртэл олон жил болж байж эдгэрдэг юм шиг байна. Бэртэлтэй болохоор хурд жаахан удаан байна даа. Хурдтай гүйх гэж их хичээдэг боловч хөл маань тушаатай юм шиг их хэцүү байна.

-Чамайг бэртэлтэйг чинь мэдэхгүй хүмүүс „-Энэ Рагчаа гэж ашиггүй рам. Сагс тоглохоо больвол таарна“ гэж загнаж байхыг сонссон юм байна.

-Бэртэлтэй болохоор хөдөлгөөн хязгаарлагдаад өндөр нуруугаа бүрэн ашиглаж чадахгүй байна. Өндөр болохоор бөмбөг самбар ойрхон байдаг учраас чацархаж тоглодог доо.

-Лигт тоглоод удаагүй байгаа ч фен олонтой болж байна уу?
-Танихгүй хүмүүс миний нэрийг дуудаад гар барихад эхэндээ их эвгүй байдаг байсан. Хүүхдүүд „Рагчаа ахаа, та шүү“ гээд л орилдог. Уулзсан хүн болгон хамт зурагаа даруулах гэнэ. Зарим хүмүүс гар барьчихаад тавихгүй сонирхоод зогсчихдог. Зарим нь хажуугаар гарахдаа элдвийн үгээр доромжлох нь хэцүү дээ.

-Өндөр хүнд энэ мэтчилэн зовлон их байдаг байх. Өөр ямар зовлон байдаг вэ?

-Машин тэргэнд суухаас эхлээд зовлон их. Яарсан үедээ таксинд суухаар жолооч нар нь харь гаригийн хүн ирчихсэн юм шиг л янз бүрийн зүйл асуудаг. Микроавтобусны урд талын суудалд суухгүй бол багтдаггүй. Нэг удаа автобусанд суутал кондуктор нь „-Хөөе! чи сандалаас буугаач“ гэж загнасан. Олон хүний дунд загнуулсандаа ичээд буугаад явчихаж билээ. Тоглолт үзэхдээ хойгуур суухгүй бол загнуулсаар байгаад таарна шүү дээ. Бусад хүмүүс шиг энд тэнд чөлөөтэй инээж хөхөрч болдоггүй нь их хэцүү. Хааяа найз нартайгаа бааранд ордог. Тэгээд чөлөөтэй бүжиглэх гэхээр хөдөлгөөн бүхэн маань хүний анхаарал татаад дураараа байж болдоггүй нь бас хэцүү.

-Чи түрүүнд улам өндөр болохыг мөрөөдөж байна гэж байсан. Өөр юу мөрөөддөг вэ?
-Эр хүний дотор эмээл хазаартай морь гэдэг биз дээ. Нууцгүй хэлэхэд миний гол мөрөөдөл бол NBA-д очиж хар сагсчдын дунд орж үзэх юмсан гэж боддог. Ингэж ярихаар хүмүүс намайг гүйж чаддаггүй байж гээд л янз бүрээр хэлж шоолж магадгүй. Тэр хүмүүст „Миний нас залуу байна. Ур чадварыг нь эзэмшсэн байхад хаана ч очиж болно. Бэртэл гэмтэл ч удахгүй бүрэн илаарших байх“ гэж хэлмээр байна. Эмчилгээ хийлгэж байх үедээ би хоёр хөл дээрээ зогсож чаддаггүй байсан. Харин одоо удаан ч гэсэн гүйгээд сагсны талбай дээрээ гарч байгаадаа би баярладаг.

-Хотод нэг л сайн дасч өгөхгүй байгаа юмаа даа. Ярианаас чинь тэгж ойлголоо?
-Хотод орж ирээд жил гаран л болж байна. Анх ирээд нутгаа, аав ээжээ санаад их хэцүү байсан. Одоо харин гайгүй ээ. Хотын охид их нүүрэмгий юмаа.

-Охид гэснээс хэзээ гэрлэх гэж байна вэ?
-Одоогоор төлөвлөсөн юм алга. Охидоос танилцах санал их ирдэг. Тэр бүхэнтэй танилцаад байх хэцүү байдаг учраас гар утсаа сольсон. Мэдээж хэсэг хугацааны дараа амьдарлаа төвхнүүлнэ. Миний эхнэр болох хүн заавал өндөр байх албагүй гэж боддог.

-Хошин шогт бас кинонд тоглож телевизийн цэнгээнт нэвтрүүлэгт оролцож байгаа харагдсан. Урлагт давхар хүч үзэхээр шийдээ юу?

-Хошин шогт тоглож үзсэн ер таалагдаагүй. Түүнээс хойш саналууд их ирж байгаа ч би ихэнхэд нь татгалзсан. Харин „Тушаал“ кинонд тоглосон. Бас дуучин Баттулгын ээжийн тухай дууны клипэнд зургаа авахуулсан.

-Уучлаарай! Ярианыхаа төгсгөлд жаахан эвгүй зүйл асууя. Хариулахгүй ч байсан болно шүү! Өндөр хүмүүсийн сэтгэх чадвар удаан байдаг гэж ярьдаг нь хэр үнэн зүйл вэ?
-Наад асуулттай чинь би санал нийлэхгүй. Өндөр хүний хөдөлгөөн нь удаан болохоор хүмүүс тэгж ойлгодог юм шиг байна лээ. Би дундаж нуруутай хүмүүсээс илүү сэтгэдэг. Тиймээс өөрөөрөө бахархадаг. Би ой тогтоолт сайтай ш дээ

АРХЕОЛОГИЧИД XII ЗУУНЫ АЛТАН УРГИЙНХАНД ХАМААРАХ БУЛШ ОЛЖЭЭ

Саяхан манай эрдэмтэн археологчид алтан ургийн үеийнх байж болох нэн ховор олдвор олжээ. Энэ олдвор чухам хэдий үеийнх байсан тухай сонирхож доктор Д.Түмэн гуайтай уулзаж ярилцлаа.

-Доктор Наваан, доктор Эрдэнээ нарын удирдсан Дорнод Монгол төслийн хүрээнд хийж буй Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын Тавантолгойд Монголын үеийн археологийн цогцолбор дурсгалын тухай сонирхож таньтай уулзаж байна. Энэхүү дурсгалын цогцолбороос ховор олдворууд олдлоо гэж сонссон. Нууц биш бол та энэ тухай ярьж өгөхгүй юу?
-Сонирхол татахаар нэлээд хэдэн зүйлс олдсон. Тэнд нийтдээ 7 булш малтсаны 1, 2, 5 дугаар булш их сонирхолтой дурсгал байсан. Нэгдүгээр булшнаас нэлээд тоногдсон ч гэсэн морьтой нь оршуулсан эмэгтэй хүний оршуулга гарсан. Зүүн гарт нь зүүлттэй хоёр алтан бөгжний шигтгээний дотор талд шонхор шувууны дүрсийг сийлсэн нь сонирхолтой байлаа. Энэ шонхор шувуу нь ямар утгатай болохыг та бүхэн ч мэдэж буй. Цагаан шонхор бол Чингисийн овгийн Хиад боржгоны тотем-билэг тэмдэг. Энэ талаар “Монголын нууц товчоон”-д маш тодорхой бий.

63 дугаар хэсэгт нь Хонгирад аймгийн Дэй цэцэн Есүхэй баатарт “-Урд шөнө би Цагаан шонхор шувуу нар сар хоёрыг атгаж миний гар дээр буув гэж зүүдэллээ. Өнөөдөр Есүхэй анд та ирж миний зүүдийг тайлав” хэмээн хэлдэг. Жирийн нэг хүн шонхор шувууны дүрсийг дотор талд нь сийлсэн бөгж зүүгээд явах, оршуулагдах үндэслэл байхгүй учир энэ хүн нь алтан урагтай холбоотой гэсэн таамаглал дэвшүүлсэн. Тэгээд энэ цогцолбор дурсгалын он цагийг нь тогтоохоор Солонгосын Сөүлийн их сургуулийн цөмийн физикийн лаброторид явуулж, шинжилгээ хийлгэхэд нэгдүгээр булш 1190-1230 оны хооронд хийсэн оршуулга болох нь тогтоогдсон. Энэ нь бидний таамаглалыг ч мөн баталж байгаа. Тэгэхээр энэхүү булш нь юутай ч 13 дугаар зууны эхэн үеийн Алтан ургийн хүний булш байж болох юм. 2 дугаар булшнаас их тоногдсон залуувтар эрэгтэй хүний оршуулга олсон. Тэндээс Алтан нуухтай сувдан жинс гарсан
-Язгууртны хэрэглэдэг чулуун жинс үү?
-Тийм. Язгууртан хүний малгайн дээр хаддаг жинс. Малгайн дээр хадаж байсныг нь нотолж дотор талд нь алтан уяа бий. Тэгээд үүнийг Монголын язгууртны булш байна гэж үзсэн.
-Тэгэхээр чулуун жинсийг бид манжийн үед л анх нэвтэрсэн гэдэг ойлголт худлаа болох нь ээ?
-13 дугаар зууны үеийн Монголын язгууртнууд чулуун жинс хэрэглэж байсан. Харьцангуй бага тоногдсон, анхны байдлаар хадгалагдаж үлдсэн дурсгал бол 5 дугаар булш байгаа. Мөн л бүрэн хэрэглэл бүхий морьтой нь хамт оршуулсан эмэгтэй хүн. Луугаар чимэглэсэн алтан хавтас бүхий дөрвөлжиндүү бүүрэгтэй эмээл нь бүхлээрээ олдсон. Маш тансаг нарийн хийцтэй. Энэ булшнаас олон тооны алтан эдлэлүүд, мөн мөнгөн аяганд хийсэн будаа олдсон. Энэ будаанд нь судалгаа хийж байгаа. Оросын гурвалжин будаа шиг будаа байна лээ. Энэ будааг хавар болохоор тарьж болох нь уу гэдгийг нь ч үзэж байгаа. Ямар сортынх нь болохыг мэдэх гэж л тэр шүү дээ.
Хамгийн сонирхолтой нь алтан савтай нунтаг бор юм олдсон. Хамрын тамхи ч юм уу, ямар нэгэн оо энгэсэг ч байж болох юм. Мөн юу болохыг нь тогтоохоор манай нэг багш Солонгосын их сургуульд шинжилгээ хийж байна.
-Ер нь энэ таван булш тавуулаа нэг цаг үеийнх үү?
-Одоо он цагийг нь эцэслэн тогтоож байгаа. Юутай ч эхнийх нь 1190-1230 оных гэдгийг тогтоосон. Нэг цаг үеийн оршуулга уу, эсвэл урьд хойноо орсон оршуулгын газар байж уу гэдэг нь удахгүй тодорно. Ер нь нэг үеийнх байх магадлал багатай. Гэхдээ л Монголын Эзэнт гүрний үед хамаарах нь тодорхой байгаа. Мөн гоё чулуун шигтгээтэй алтан чимэглэл, хүүхдийн онгон зэрэг юмс олдоод байна. Бат хааны Алтан ордны олдвороос ийм чимэг олдсон байдаг. Олсон судлаачид нь морины цээжин дээр байсан чимэг гэсэн таамаглал дэвшүүлсэн. Харин бид эмэгтэй хүний богтого малгайн чимэг байж болох юм гэдэг таамаглал дэвшүүлээд байна. Тайваньд хадгалагдаж байгаа Чингисээс эхлээд хожуу үеийн хаадуудыг дүрсэлсэн, харьцангуй бодитой гэж үздэг зураг доторх нэг хатны богтого малгай дээр яг энэ чимэглэлтэй адилхан чимгийг дүрсэлсэн байдаг. Мөнгөн унжуурга, шанааных нь чимэгтэй төстэй зүйлс бий. Үүнээс үндэслээд ерөөсөө энэ бол Их Монголын үеийн сурвалжит хүмүүсийн оршуулга байна гэж үзэж байгаа. Эдэн дотор хамгийн сонирхолтой нь 13 дугаар зууны үеийн Монголд тодорхой хэмжээгээр буддын шашин дэлгэрч байсныг илэрхийлсэн 8 тахилтай цагаан хүрэл толь. Эл толины төв хэсэгт нь байгаа бичгийг дөрвөлжин үсэг, төвд эсвэл санскрит байж магад гэх мэтээр янз бүрээр тайлбарлаж байна. Харин бурханч лам Пүрэвбат санскрит хэлний өмнө байсан эртний Урду бичиг байна гэж тодорхойлсон. 8 тахил нь орчин үеийн 8 тахилаас шал өөр. Судалвал их л сонин юм гарна даа. Энэ олдворыг улам сонирхолтой болгож байгаа зүйл нь яг ийм бичигтэй олдвор Умард Монголын Сэлэнгэ аймгийн Ерөөгийн голоос өнгөрсөн жил олдсон байгаа. Мөн 1959 онд Оросын судлаачдын Онон мөрний адаг руу орсон Читагийн Кокошү гэдэг хошууны малтлагаас гарсан олдворт дээрхтэй дүрсийн хувьд их ойролцоо зүйл бий. Гурван газраас олдоно гэдэг нь ийм бичиг тухайн цаг үед тодорхой хэмжээгээр, ямар нэгэн байдлаар ашиглагдаж байжээ гэсэн магадлалыг их бодитой болгож өгч байгаа.
-Тэгэхээр Монголын эзэнт гүрний үед тийм бичиг үсэг хэрэглэж байсан байж болох нь ээ?
-Тун магадгүй. Үүнийг сайтар судлан тогтоох хэрэгтэй юм.
-Таван толгойгоос өөр ямар зүйлс олдов?
-Таван толгойд Хаан, Хатан гэсэн хоёр чулуун хөрөг бий. Мөн л Монголын Эзэнт гүрний үеийнх. Маш урлагтай бүтээгдсэн. Ер нь Сүхбаатар аймаг бол Хүн чулууны дурсгалаараа алдартай. Монголд байгаа Монголын үеийн хүн чулууны дурсгалын ихэнх нь Сүхбаатар аймагт бий.
Таван толгойн хоёр чулуун хөргийн яг ижил хөшөө дурсгал мөн өвөр Монголын Улаан хадны хошуунаас олддог. Эдгээрийг Баяр гуай судлаад Юан гүрний үеийнх гэж тодорхойлсон. Дээрх хоёрын нэг булш нь асар их тоногдсон. Харин Хятадад буй булш тоногдоогүй бүтэн байж магад юм. Эдгээрийг нарийн судалвал энэ Таван толгойн цогц дурсгалуудын тайлал тодорхой хэмжээгээр гарах болов уу гэж бодож байгаа.
-Надад нэг зүйл сонирхолтой санагдаад байна. Монголчууд газар, уул ус бүхнээ эзэнтэй, лустай, савдагтай гэдэг. Мөн онгон булшийг хүндэтгэх үүднээс ч тэр юм уу, хөндөж ухахыг цээрлэдэг, айдаг, эмээдэг. Зарим онгон булштай газар чөтгөртэй, гүйдэлтэй ч гэлцэх нь бий. Гэтэл та байнга л хээр хөдөөгүүр тэнэж, булш бунхан ухаж, төнхөж явах юм. Ингэж явахад чинь ямар нэгэн тийм лус савдагын хорлол ч юм уу, айлгаж, цочоосон зүйлтэй учирч байв уу?
-За, би ч одоо лус савдаг гэж байдаг бол хорлогдвол ч хорлогдохоор л булш бунхан ухсан даа. Тийм юм огт таарч учирч байсангүй. Гол нь хүний сэтгэл зүй л дээ. Айгаад байна, одоо яадаг бол гэвэл түүгээр нь л болно. Миний мэргэжил, би үүнийг хийх ёстой гэж бодвол өөр хэрэг. Ганц би ч биш дэлхийн мянга түмэн археологичдоос тэгэж ингэж хорлогдчихлоо гэсэн юм би л сонсож дуулж байсангүй. Харин янз бүрийн микробоос халдвар авахыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ хөрсөнд цэврээр хадгалагдаж байсан булш бунханы хамаг муу, муухай юмнууд нь шимэгдээд байхгүй болчихдог. Он жил удах тутам хүний яс улам цэвэршиж, чулуужиж байдаг. Харин Далан давхарт очвол өвчин тусчихаж магадгүй. Хүний шарилийг битүү цементлээд хийчихдэг болохоор хамаг муу муухай юм нь арилахгүй хадгалагдаж байна гэсэн үг.
-Археологичид цээр нь гарчихсан улс байдаг юм байна гэж ойлгож сууна. Сэжигч нэгэн бол тэр та нарын ухаж төнхдөг булш бунханыг ухах нь бүү хэл ойртох ч үгүй л байх даа?
-Тийм шүү. Бид чинь хэр баргийн юмнаас цээрлэж, цэрэвдэггүй хүмүүс шүү дээ. Жишээ болгож би нэг түүх ярьяа. Наваан багштай бид нэг удаа хээрийн ажилд явж байхад тохиолдсон явдал л даа. Манай багийнхны хоолны махны хамгийн сүүлийн ганц дунд чөмгийг майхнаас маань нэг золбин нохой хулгайлж аваад үүрлүүгээ явчихдаг юм байна. Мах, хүнстэйгээ залгатал хэд хоногийн зай байдаг. Наваан гуай хавчигнаад л орж гараад байна. Тэгснээ “Яаж хэд хоног хоосон байдаг юм. Чөмөгнийхөө ясыг олж ирнээ, хө” гээд нөгөө золбин нохойн үүр өөд алхчихлаа. Тэгээд нөгөө чөмөгнийхөө ясыг нохойноос булаагаад аваад ирж байгаа юм. Тэр нь нохой зулгаагаад нохойны шүлс, шороо, өвс болчихсон, харахад л огиудас хүрмээр юм байна. Манай хүн усаар угаагаад, тэгээд том тогоонд дүүрэн ус хийгээд л чанаж гарлаа. Хэдэн цаг чанаад, одоо сайхан болж байгаа гээд дээр нь будаа хаялаа. Тэгээд тогоо дүүрэн шөлтэй будаа болдог юм байна. Ясны шөлөн дээр чанасан юм хойно, үнэр танар гэж жигтэйхан сайхан ханхалж байна аа. Наваан багш өөрөө том аягаар хийж аваад тамшаалаад, амтархаад л идэж гарлаа. Намайг “-Түмээн, хоолоо ид” гэх. Эхлээд ч би баахан цээрлээд, тэгээд Наваан багшийг их амтархаад идээд байхаар нь тэсэлгүй аягаа аваад очиж байгаа юм чинь. Бид чинь ингэж л явлаа шүү дээ.
-Та Чингис хааны онгоныг эрж хайж байв уу?
-Үгүй тийм оролдлого огт хийж байгаагүй. Хайя ч гэж бодогддоггүй.
-Яагаад...?
-Чингис хааны онгон бол зүгээр нэг байдаг л хүний булш бунхан биш. Монгол гэдэг бүхэл бүтэн үндэстний оюун санааны шүтээн. Тиймээс ариун дагшин юм ариун дагшинаараа л байг дээ.
-Одоо Монголын газар нутагт энэ л нэг бага шиг судлагдсан даа, нэг ухаад, төнхөөд үзчих юмсан гэсэн газар байна уу?
-Байна. Хар мянга байна.