Банхар судлаач Ш.Чулуунбаатар: ГЭРЭЭС ГАРАХ ТОМ ГАРЗЫГ ХААЖ МОНГОЛ НОХОЙ АЛГА БОЛДОГ

Монголчууд бид нохойг үнэнч дотны нөхрөө гэж магтан ярьдаг. Зовлон жаргалын аль алинд ч дэргэд минь байдаг жинхэнэ монгол нохой сүүлийн үед устаж үгүй болж байна гэж хэн хүнгүй л ам амандаа ярьж байна. Гэтэл үүнийг хамгаалах талаар хэн ч ярихгүй байгаа нь хачирхалтай. Хэдхэн хоногийн өмнө Ш.Чулуунбаатар гэдэг эртэй танилцлаа. Энэ эр монгол нохойг 30 жил судалж байгаа гэнэ. Ш.Чулуунбаатар ч намайг гэртээ урилаа. Дэнжийн 1000 дахь тэдний гэрт нь очихдоо хашаагаараа дүүрэн монгол нохойтой байх гэж төсөөлж байлаа. Гэтэл хашаанд нь ганцхан хар нохой уяатай байх юм. “-Танай энэ нохой банхар мөн үү?” гэж асуутал Ш.Чулуунбаатар “-Бишээ, Австрали хонь ч нохой байгаа юм. Банхар чинь хашааны нохой биш ш дээ. Тэгээд ч энэ хотын утаа банхарын уушгийг байхгүй болгоно” гэж хэллээ. Ингээд гэрт орлоо. Ш.Чулуунбаатар надад “Монгол нохой” гэсэн номын эхээ дэлгэн үзүүллээ. Түүний энэ номонд монгол нохойн 50-100 сая жилийн өмнөх гарал үүслээс нь эхлээд одоогийн бидний тэжээж байгаа банхар хүртлэх түүхийг анатоми физологи болон шинжлэх ухааны үүднээс нь судалсан маш сонирхолтой судалгаануудыг нийтэлсэн байх юм. Ш.Чулуунбаатар “-Ах нь тэтгэвэрийнх болохоор хөрөнгө мөнгөгүйдээд энэ номыг хэвлүүлж чадахгүй л байна. Уг нь энэ номоо хэвлүүлчихвэл гадаад дотоодын судлаачдад их л хэрэгтэй эд дээ” гэж ярьж байсан юм.
-Та яагаад монгол нохойг судлахаар шийдэв ээ?
-Ямарваа нэг улс орон өөрийн гэсэн үндэсний нохойтой байдаг юм байна. Улс болгон өөрийнхөө нохойгоо сургадаг судалдаг юм байна. Гэтэл манайхан үнэнч анд болсон нохойгоо бараг мартчихсан. Тэр ч битгий хэл гарал үүслийг нь Түвдээс гаралтай гэж мэдэмхийрдэг болжээ. Угтаа бол монгол нохой чинь энэ дэлхийн бүх үүлдэрийн нохойн өвөг нь юм ш дээ. Түүх судалж байхад 3 их нүүдлийн үеэр монгол нохой дэлхий дахинаа тархаж эхэлсэн байдаг юм байна. Хүн анх нохойг өөртөө дасгасан үе бас Хүннү Сүннүгийн үе дараа нь Чингис хаан дэлхийн талыг эзэлж байлдан дагуулж байх үед монгол нохой тархан нутагшсан байна. 90 оноос хойш монгол нохойг мөнгө хайсан хүмүүс бизнес болгож гадаад руу гарган зарж ашиг олдог болсон. Үүнэс болж монгол нохой устаж үгүй болох аюулын ирмэгт тулаад байна.
-Би монгол нохой гэхээр л 4 нүдтэй улаан халтар зүстэй байдаг гэж боддог юм. Би ч гэхгүй ихэнх монголчууд л ингэж боддог байх. Гэтэл тантай уулзаад хийсэн судалгаа фото зургуудыг тань харж байхад монгол нохой олон янзын зүстэй байдаг юм байна. Гайхаад л сууж байна даа...?
-Монгол нохой бол нүүдэлчдийг дагаж явдаг байсан учраас их хүчирхэг амьтан л даа. Ангаа ч хийж чаддаг. Малаа ч хариулчихдаг, гадны ямар нэг довтолгооноос эзнээ хамгаалдаг. Бас байгалийн гамшгийг урьдчилан мэдээд эзэндээ олгуулж чаддаг их ухаантай амьтан. Хүн болон байгальд дасан зохицох чадвараараа бусад үүлдэрийн нохойноос хавьгүй илүү. Сүүлийн үед манай баячууд Түвд нохой, кавказ овчарк гээд л магтан хөл алдан үнэ цохин авч бэл бэнчингээ гайхуулдаг болж. Гэтэл энэ үүлдэрийн ноходын өвөг нь монгол нохой л байгаа байхгүй юу. Монгол нохой улаан халтар, цагаан шар, шар, хар өнгөтэй байдаг. Дээр үеийн хаад ноёд улаан халтар нохой тэжээдэг байсан юм билээ. Харц ард хар өнгийн нохой тэжээх ёстой. Тэд хэзээ ч хаад ноёдтой зиндаархаж улаан халтар нохой тэжээж болохгүй. Баячуудын нохойг үржүүлж олон болгодоггүй байсан юм билээ. Үүнээс үүдээд л хүмүүс банхарыг улаан халтар өнгөтэй 4 нүдтэй байдаг гээд ойлгочихсон байхгүй юу. Бас чих нь босчихсон нохойг банхар биш гэдэг. Гэтэл хойд талын монгол нохойн чих нь босдог юм ш дээ. Ер нь Монгол нохойг 3 хувааж үздэг. Баруун аймгийн нутгаар бидний яриад байдаг халтар банхарууд байдаг. Харин хойд тал болох Сэлэнгэ, Хөвсгөл, Хэнтийн нутгаар богино биетэй анч банхарууд их байдаг. Урд зүг болох Үзэмч Тангуудад хөл зэгзгэр гэдэс татсан банхарууд байдаг юм. Энэ 3 янз банхар чинь бас дотроо нутаг нутгаараа өөр байдаг. Монгол нохойн түүхийг мөстөлгийн үеэс эхлээд ярина. Тэгэхээр их урт түүх болох гэж байгаа биз.
-Яагаад монгол нохой банхар гэсэн нэртэй болсон юм болоо?
-Монголчууд бид чинь юмыг их өхөөрддөг хүмүүс. Тэгээд л монгол нохойгоо гөлөг байхад нь өхөөрдөөд л банхайсан амьтан гэдэг байсан юм билээ. Энэ өхөөрдөлт нь л банхар нэртэй болгосон.
-Банхар байхгүй боллоо, ховордлоо устаж үгүй боллоо гэж их ярьж байна. Энэ үнэн үү?
-Манайхан 90 оноос хойш хэтэрхий их зарж үрсэн дээ. Бас соёлын довтолгооны үед нохойг өвчин тараагч гээд их устгасан Үүний дараа гадаад руу гаргаж зарсан. Үүнээс болж устах аюул нүүрлээд байгаа нь үнэн. Бид банхараа ер тоохгүй юм. Гэтэл монгол гэр судалдаг Франц хүүхэн надтай ирж уулзсан. Тэр эмэгтэй “-Танай гэрийг судлаад явж байтал банхар гэж монгол нохой байдгыг мэдлээ. Та надад энэ нохойн тухай ярьж өгөөч” гэсэн. Сүүлд сураг сонсож байхнээ нөгөө хүүхэн чинь гэр бас банхарыг монголоос авч явж Францдаа үзэсгэлэн гаргаж мөнгө олж байгаа дуулдсан шүү.
-Банхар 4 нүдтэй байдаг нь ямар учиртай юм болоо.
-Энэ 4 нүдийг үлгэр домогт янз янз л ярьдаг. Харин Шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлах юм бол хээр талд явж байхад тусах нарны хүчтэй туяаг бууруулж харааг сайжруулдаг юм. Овчаркны хараа банхарын харааны түвшин 2 эрс өөр. Овчарк эзэнээ бараг дэргэдээ ирэхэд танидаг. Гэтэл банхар хэдэн км-ийн цаанаас эзнээ ирж байгааг танидаг, энэ нь 4 нүдтэй нь холбоотой байхгүй юу. Бас банхарын дуу шал өөр байдаг юм . Түвд банхарын дуу бөглүү “пөн, пөн” гээд тэрүүхэн тэндээ дуугараад байдаг. Гэтэл банхарын хуцалтын долгион хэдэн км-ийн цаанаас дуулддаг юм.
-Хүмүүс бид банхарыг бусад үүлдэрийн нохойноос болхи, ухаан муутай гэж боддог. Тиймдээ ч зарим нэг дарга нь доод тушаалын хүнээ банхар царайлчихаад гэж нохойтой зүйрлэн загнадаг. Гэтэл та банхар хамгийн ухаантай нохой гэдгийг судлаад баталчихсан байх юм?
-Нохой эзнийхээ зан аашийг дуурайдаг. Монголчууд бид их аажуу тайвуу хүмүүс. Банхар ч бас монгол хүнээ дуурайсан ааш зантай. Нохойн зан аашийг 4 ангилдаг. Монгол нохой фелагматик темпраменттай. Тэгэхээр манай нохой гаднаас нь харахад болхи удаан юм шиг хэрнээ сурсан зүйлээ хэзээ ч мартдаггүй. Гэтэл энэ гадаад нохой чинь сурсан зүйлээ амархан мартчихдаг юм. 2 немц овчарк сургачихаад байхад манай банхар заасан юмдыг сураагүй л байдаг юм. Харин нэг сурсан зүйлээ хэзээ ч мартахгүй дээ.
-Яг одоо монголд цэвэр цусны банхар байна уу?
-Цөөрсөн дөө. Говь-Алтай зэрэг баруун аймгуудад жинхэнэ банхар байдаг юм. Манайхан бас энэрэн нигүүлсэх үзэлгүй болчихож. Нохойг гөлөглөнгүүт эрийг нь аваад охиныг нь тогоонд хийгээд эсвэл цасанд булаад хаячих юм. Уг нь бол нохойг бие биенээсээ авахдаа маш хүндэтгэлтэйгээр хандаж эзэнд нь жилийн өмнөөс хэлж захидаг байсан байгаа юм. Бас гөлгөө авахдаа эзэнд нь хадаг бариад гөлөгний эхийг нь хооллоод сүү долоолгож байгаад зулзагыг нь авдаг байсан. Монгол айл хамгийн цөөндөө л 3 нь нохойтой байсан түүхтэй байдаг юм. Монгол нохой өтлөөд үхэхдээ хэзээ ч гэрийнхээ гадаа үхдэггүй. Бусад нохддоо бариулж үхдэг эсвэл гэрээсээ зайлж холдож үхдэг юм. Бас нохойгоо алга болоход эзэн нь харамсаж болохгүй. Яагаад гэхээр нохой гэрээс гарах том гарзыг хааж алга болдог юм. Бидний өвөг дээдэс маань нохойгоо гэрийнхээ баруун өмнө уядаг байсан байгаа юм. Энэ нь бас их учиртай.
-Ямар учиртай гэж?
- Манай оронд салхи ихэнхдээ баруун хойноос салхилдаг. Тиймээс гэрийн доторхи хоол ундны элдэв үнэрийг мэдрүүлэхгүй гэж баруун урд талдаа уядаг байж. Хэрвээ нохой гэр доторхи хоол ундны үнэрийг авчихвал харуул хамгаалалт манааных нь үүрэг алдагдана гээд баруун урдаа уядаг байсан байгаа юм. Бас монгол нохой хүзүүгээ сунгаад газарт чимээ чагнаж хэвтдэг. Энэ нь хараа сонсгол нь хүрэхгүй алсаас ирж байгаа чимээг чагнаж эзэндээ мэдээлдэг байгаа юм. Сүүлийн үед цөлжилт дулааралттай холбоотойгоор нохойны ороонд хүртэл өөрчлөлт ороод жилд 2 гөлөглөдөг болчихлоо.
-90-ээд онд Батзориг гэдэг залуу дэлхийг тойрохдоо 2 банхар дагуулж явсан. Үүнийг та мэднэ биз дээ?
-Нэг нохой нь миний банхарын гөлөг байгаа юм. Батзориг дэлхийг тойрч ирсэнхийхээ дараа надтай уулзахдаа “-Миний 2 нохой цасанд л дарлуулсан даа. Бусдаар чоноос эхлээд гадны халдлагыг ойртуулахгүй гайхамшигтай байсан. Даанч цасанд улдаад дэлхийг тойрч чадсангүй дээ гэж” ярьж байсан. Их засаг хуулинд баян хүний нохойноос бусад бүх өмчийг нь хураа. Ядуу хүний нохойноос бусад хөрөнгийг нь хураа гэж заасан байдаг байсан юм билээ. Бас нохой алсан хүнийг унаж яваа мориор нь торго гэж бичсэн байдаг юм.
-Монголчууд нохойндоо яагаад хүчтэй амьтад буюу жигүүртэний нэрийг өгдөг байсан юм бэ?
-Газарт хүчтэй байлгахын тулд арслан барс гэдэг нэрийг агаарт хүчтэй байлгахын тулд бүргэд хойлог харцага гэдэг нэрийг өгдөг байсан юм. Эрт дээр үедээ нохойныхоо хүзүүвчинд эдгээр хүчтэй амьтадын дүрсийг хайчилж зүүдэг байсан юм билээ.
-Монголчууд нохойныхоо хүзүүнд улаан өнгийн гурвалжин даавууг хайчилж зүүдэг нь ямар учиртай юм бол?
-Гадны аюулаас хамгаалж өргөст тор зүүж байгаа нь тэр л дээ.
-Монгол нохойгоо улам сайн судлаад банхарын гайхамшгийг дэлхий дахинд сурталчилж өгөөрэй гэж таниас хүсье?
-За баярлалаа. Хичээе дээ. Эцэст нь хэлэхэд монгол нохойг аврах талаар Батхүү гишүүн л их юм хийх хүн дээ гэж би боддог юм. Энэ хүн биднийг дэмжих байх гэж боддог доо.